Category: General

Jen ofta problemo: vi volas skribi ion en Esperanto komputile, sed vi ne havas Esperantan klavaron. Vi nur havas vian nacian klavaron, oer kiu vi scipovas tajpi viajn naciajn literojn kaj la aldonajn anglajn. Kion fari?

Ĉar mi ja estas komputilisto, mi emis konsideri la teorian aspekton de ĉi tiu demando. Unue, konsideru ke ĉiuj modernaj komputiloj minimume komprenas la Unikodan literaron. Ĉar tiu inkluzivas la Esperantajn (ĉapelitajn) literojn, se vi scipovas kiel enmeti ilin, la komputilo aŭ retejo probable konservos ilin.

La problemo plej ofte estas via klavaro, kiu ne enhavas  capelitajn literojn aŭ manieron aldoni ilin (aŭ ian ajn Unikodaĵon). Kion fari?

La unuaj 127 koderoj de Unikodo estas specialaj. Ili estas nomataj Askiaj literoj, devene de Usona mallongigo ASCII (American Standard Code for Information Interchange – Usona Norma Kodo por Informada Interŝanĝo). Krom kelkaj apartaj simboloj kiel la punkto, komo, ‘@’ kotopo. tiu kodo enhavas la anglan Latinan alfabeton majuskle kaj minuskle. Tio estas dufoje 27 literojn.

El 27 literojn, Esperanto uzas 23 – ni ne uzas Q, W, X, Y. Aldone, Esperanto havas ses ĉapelitajn literojn, Ĉ, Ĝ, Ĥ, Ĵ, Ŝ, Ŭ. Do. Esperanto bezonas 29 literojn sume, tio estas du pli ol la angla Latina alfabeto provizoras.

Kiam modemulo volas enŝovi pli grandan piedon en malpli grandan ŝuon, li aŭ ŝi scias, ke kaj la ŝuo disfalos frue kaj la piedo doloros ege. Kiam komputilisto volas enŝovi pli grandan literprovizon en malpli grandan kodon, oni devas elpensi manieron kiu malpleje dolorigas kaj pleje facilas.

Estas kelkaj facilaj elektoj. Ekzemple, utilas ke la kvin vokaloj restu senŝanĝaj. Kiel eble plej multaj konsonantoj ne ŝanĝu – sed io ajn ja devas ŝanĝi.

Jen la strategioj, kiujn ni povas uzi kaj la resultaj kodigoj.

1. Simpligu La Esperantan Alfabeton

Multaj homoj ne ŝatas uzi la literon Ĥo, kiu estas la plej malofte uzata en la Esperanta alfabeto. Fakte, en plimulto da okazoj, oni havas apartan version de vorto, kiu ne enhavas tiun literon. Ekz. konsideru ĥoro, ankaŭ skribite koruso.

Oni diras ke “multaj” ne scipovas prononci la literon, do ĝi malestigu. Ĉu tio veras aŭ ne ne gravas, ĉar ni simple volas malestigi kiom eble plej multaj literoj por faciligi rekodigon.

Alia litero kies utileco estas dubinda estas Ŭo. Ĝi estas duonvokalo kaj ege pli ofteca en la Esperanta ol Ĥo. Tamen, ĝin oni prononcas kiel Uo, kaj la nura diferenco inter vorto kun Uo kaj Ŭo estas, kiam tiuj literoj estas en la antaŭlasta silabo, kie la akcento ŝanĝiĝas. Laŭro ne prononciĝas same ol lauro.

2. Elektu Memoreblan Kodigon

Se vi volas esti komprenata, endas ke vi ne ŝanĝu la alfabeton multe. Kie vi devas ŝanĝi ĝin, uzu facile memoreblan anstataŭigon. Ekzemple, se vi volus anstataŭigi la literon Lo, vi povus uzi la ciferon 1. Eĉ ekzistas alfabeta anstataŭigo. kiu uzas renversitajn ciferojn por kelkaj literoj – 7 estas Lo, 4 estas A, 3 estas E, kotopo.

Kaze de la ĉapelitaj literoj, oni konsideru la aliajn latinigojn de lingvoj. La ĉina, ekzemple, uzas la literon Qo por la sono de la Esperanta Ĉo. kaj la Xo por la Esperanta Ĵo. 

3. Uzu Simbolojn Anstataŭ Literojn

Ĉar ni havas 26 literojn sed bezonas 28, se ni forigas Ĥon, ni nur bezonas unu aldonan literon. Ni povas selekti du simbolojn (majuskla kaj minuskla) por la lasta litero.

Logike, oni uzus la latinan Wo por Esperanta Ŭo, kaj latinan Yo por Esperanta Jo. Tiel, ni povas uzi Jo por alia litero, ekzemple Ĝo (kies prononco oni skribas Jo en kelkaj lingvoj, kiel la angla kaj la ĉina rekodigo.). Fakte, se ni aldonas la rekodigojn el numero 2, ni havas ĉiujn literojn krom Ŝo. Ŝon oni skribas “sh” en la angla kaj ĉina rekodigo, do oni ne trovas unuliteran rekodigon.

Feliĉe, ekzistas simbolo, kiu memorigas la literon Ŝo, t.e. $, la dolaro. Oni povas elekti alian simbolon (ekz. ‘/’, sed ja ne gravas kiun) kaj ni finos la novan alfabeton:

Simbolema Rekodigo

La avantaĝo de ĉi tiu rekodigo estas ke, krom por Ĥo, oni facile povas aŭtomate re-rekodigi ĝin al Esperanto. La malavantaĝo estas, ke estas iom malfacile legi vorton, kiu entenas simbolojn.

3. Malestigu Aldonan Literon

Se oni malestigas la plej facile malestigeblan literon (krom Ĥo), t.e. Ŭon, oni gajnas aldonan literon. Ĉi-kaze, rekodigo devus uzi la nove akiritan literon por alia sono. Ĉar la nova litero estas Wo, oni dovas trovi malnovan literon, kies sono povus skribiĝi W. La litero, kies sonon ni devas reprezenti, estas Ŝo. Ni simple povus diri, ke W estas la nova skribmaniero de Ŝo:

Woŝa Rekodigo

La avantaĝo de ĉi tiu rekodigo estas, ke vortoj ĉiam aspektas kiel vortoj. La malavantaĝo, ke estas iom ĝene legi Won kiel Ŝon. Tamen, ĉar Wo ne estas litero en la Esperanta alfabeto, oni alkutimiĝas pli rapide ol penseble.

Aldona samtipa rekodigo okazas, kiam oni uzas la sonojn de la Germana alfabeto. En la Germana, la litero Wo prononciĝas Vo, kaj Vo ofte prononciĝas Fo. So oni uzas tiujn valorojn kaj aldone rekodigas Ŝon al Fo (ĉar en la malnovgermana alfabeto, So skribiĝis simile al minuskla Fo), oni havas novan rekodigon.

Germanema Rekodigo

La avantaĝo estas por Germanoj, kiuj facile legas tiun rekodigon.

4. Akceptu Minimuman Nombron Da Duliteraj Simboloj

Se vi konsideras la antaŭon,  ni vere nur bezonas aldonan simbolon por Ŝo. Oni povus simple decidi, ke oni uzu diliteran simbolon por tiu escepto. La nura problemo estas, ke ne ĉiam eblas scii, ĉu la literoj So kaj Ho unu apud la alia estas la litero Ŝo en la rekodigo, aŭ simple kunmetaĵo. Ĉu “pasharo” estas haro kiu pasas, aŭ aro da paŝoj?

Oni povas uzi malpli oftan duliterumadon, kiel ekzemple la poleca “sz”. Ĉar estas ege malmultaj radikoj, kiuj komenciĝas je Zo, la literparo sz estus tre malofte aparta kaj plej ofte rekodigo de Ŝo.

Duliterema Rekodigo

5. Resonigu Esperantajn Literojn

Amiko demandis, kial ajn la esperanta havas literon Ĉo, kiam ĝia sono simple estas To kaj Ŝo. Nu, mi diris, en la Esperanta ekzistas garantio ke ĉiu skribaĵo havas nur unu prononcaĵon, sed ne male. Tamen, kiam oni devas ŝpari, oni povus malestigi tiujn literojn, kiuj povas skribiĝi per aliaj. Estas tri el ili (aldone Ŭo): Co, kiu estas To + So, Ĉo, kiu estas To + Ŝo, kaj fine Ĝo, kiu estas Do + Ĵo.

Ĉar ni ne plu bezonas Ĝon, ni povas uzi Jon por Ĵo. La litero Ĝo, do, skribiĝas nove “DJ”.

Unusona Rekodigo

Rimarku, ke ĉi-kaze mi uzis Xon por Ŝo kaj decidis tute ne uzi Qon. 

6. Prifajfu Simplecon Kaj Uzu la Ho-, Xo, Aŭ Apostrof-Sistemon

Evidente, ekde kiam Esperanto unue estiĝis, oni devis konsideri la maleblecon uzi ĉapelitajn literojn. Zamenhof sugestis la Ho-sistemon, kie oni uzas la literon Ho post ĉiu senĉapela litero por indiki ĉapelitan. Ĉar tio kreas multajn konfliktojn (konsideru la kazon de pasharo supre), oni sugesti uzi Xon aŭ apostrofon anstataŭe. Multaj laŭregulemaj Esperantistoj insistas, ke nur la Ho sistemo estas Fundamenta kaj do ĝi estas la sola, kiu uzeblas.

Malfeliĉe, la Ho, Xo, kaj Apostrof-sistemoj ne facile legeblas, ĉar en ili la longeco de vortoj tute ŝanĝíĝas. Konsideru ĉi tiun lastan vorton, “ŝanĝiĝas.” En la Ho sistemo, ĝi estas “shanghighas.” Mi konsideras tion malfacile legeblan.

7. Ekzemploj

Ekzistas fama pangramo en la Esperanta: “Laŭ Ludoviko Zamenhof bongustas freŝa ĉeĥa manĝaĵo kun spicoj.” Ĝi entenas ĉiujn literojn de la Esperanta alfabeto (plurajn plurfoje, kelkajn nur unufoje). Se oni rekodigas tion uzante la metofojn spurajn, oni havas:

Originale: Laŭ Ludoviko Zamenhof bongustas freŝa ĉeĥa manĝaĵo kun spicoj.

Xo-sistemo: Laux Ludoviko Zamenhof bongustas fresxa cxehxa mangxajxo kun spicoj.

Ho-sistemo: Lauh Ludoviko Zamenhof bongustas fresha chehha manghajho kun spicoj.

Apo-sistemo: Lau’ Ludoviko Zamenhof bongustas fres’a c’eh’a mang’aj’o kun spicoj.

Simbola Rekodigo: Law Ludoviko Zamenhof bongustas fre/a qeha manjaxo kun spicoy.

Woŝa Rekodigo: Lau Ludoviko Zamenhof bongustas frewa qeha manjaxo kun spicoy.

Germanema Rekodigo: Lau Ludowiko Zamenhov bongustas vrefa qeha manjaxo kun spicoy.

Duliterema Rekodigo (sh): Lau Ludoviko Zamenhof bongustas fresha qeha manjaxo kun spicoy.

Duliterema Rekodigo (sz): Lau Ludoviko Zamenhof bongustas fresza qeha manjaxo kun spicoy.

Unusona Rekodigo: Lau Ludoviko Zamenhof bongustas frexa txeha mandjajo kun spitsoy.

Kiun vi preferas? Mi konfesas, ke el tiuj, la Sz rekodigo ŝajnas plej legebla al mi. Sed mi volus scii, kion vi opinias!

Elections are a simple affair. You go into a booth with a ballot, whether paper or virtual, you punch a series of fields, and you walk out. At the end of the period, the votes are tallied and then – surprise!

In fact, surprise has been the element of the past many elections. Upsets are common, and catastrophic changes more frequent than you would expect. It seems that the new age of polling and constant feedback has made elections less predictable, not more.

Two particularly surprising elections in 2016 were the Brexit vote in Great Britain and the American Presidential election. In both cases, polling had indicated a likely victory of the eventual loser: I was with the most pessimistic of number crunchers, Nate Silver, and saw Hillary Clinton’s probability of winning go from the initial 75% to 0% over the course of hours.

Also in both cases, the victory was won by lopsided participation rates. In both cases, older people got their way because younger people didn’t vote. Older people were turned on by a celebration of nostalgia, of the good old days that Brexit and Donald Trump would bring back. Younger people, of course, didn’t know what the old folk were talking about, having learned how awful those days were in school.

Everything has been discussed, the results dissected, the consequences of non-voting deplored. It seems, though, that the two pillars of the voting process that have stood since antiquity have not been thoroughly questioned. Which is a real problem, because those two pillars are precisely what makes young people consistently not show up.

(more…)

Research for the new novel is almost completed. There are going to be twists and turns that will make a helicopter spin, and I decided to keep with the strength of In the Mission: a novel about a deep mystery wrapped in a conundrum, where science parallels art which parallels the otherworldly.

Somewhere in the depth of the research (and it goes very deep), I found myself mired in a strange story. It was originally reported in the year 2000. Given that it was about something in the Nazi period, it seemed very odd we could still unearth something of fundamental importance 50 years after the fact.

But people gobbled it up. By “people,” I mean UFO researchers, science fiction authors, and alternate reality scientists. Unsurprisingly, the story made its way into Ancient Aliens, the show that consistently rivals Fox News for the most outlandish interpretation possible of actual things.

This is about Die Glocke, or “The Bell.” A device whose function seems to have been lost in time. The secrecy surrounding it was so total that the only evidence of it is the report in the book, The Truth about the Wunderwaffe. In fact, there is no hard evidence of this bell at all. All we have is what the author says in his book.

The Wikipedia page on the matter is a little vague; the crackpot sites with blinking GIFs are full of outlandishness. But as soon as I read the description of the thing, I had a theory fully formed in my mind. It seemed so self-evident that I wondered why nobody mentioned it. But of course it was too self-evident for a world more interested in outlandishness.

So I bit the bullet and bought the book. It arrived today, and I started perusing. The Truth is fairly long, the English version a little too close to the Polish original, making it sometimes closer to a Google Translate rendition than an actual translation. While the writing, for that reason, sounds a little off, the research is spectacular. The author spent a ton of time putting together data on the Wunderwaffe project, and the tome is evidence of effort and care, as well as skill and acuity.

(more…)

The new novel is shaping up real nice, thanks for asking. It is going to be much in the same vein as the first one, only bigger in scope and breadth. In particular, there will be a chronological component (read: history) that spans multiple centuries.

I am not going to give away the plot, but maybe I should share some of the research I did (some of it already surfaced while I was writing about the Meta Romuli). This time around, I’ll report back on the amusing time line of Gutenberg’s famous invention, movable type.

Johannes Gutenberg was a rich family’s offspring in Western Germany. His parents belonged to one of the powerful and aristocratic families of Eltville am Rhein, near Mainz. Somehow he got involved in metal working (which seems an odd occupation for a rich kid) and managed to mismanage his skill.

You’d think there isn’t a whole lot to go wrong in metal working, but apparently he overextended himself (and a bunch of co-investors). Aachen, the imperial capital of Charlemagne, was about to display its holy relics, so Gutenberg had metal mirrors made. They were to be sold as “souvenirs” to the faithful, who believed (it’s the mid-1400s, after all) that the metal could catch the holiness of the relics. (Apparently, glass mirrors wouldn’t do. Although of course the glass just protects a thin metal surface.)

(more…)

Unlike with many other religions, the words of Christianity’s founder were not written down during his lifetime. Jesus really didn’t seem to care much about literality in general, talking in metaphor, analogy, parable, and absurd. To make things worse, soon after he died, a series of calamities befell the new religion that brought it almost to extinction.

First there was the great fire of Rome in 64AD, to the day 1,949 years ago. One of its consequences was the tragic persecution of Christians blamed by Nero for the event. Roman Christianity was almost gone by the time the events had ended.

Less than ten years later (and maybe in direct relation to this persecution), the Jews revolted against Roman rule. The consequence was a brief war and the complete annihilation of the city of Jerusalem. The catastrophe was such that the minor centers of Antioch and Alexandria, both outside Israel, became the focal points of the new religion.

It is now, after these two calamities, that early Christians start feeling the need for a conclusive account of the life and words of Jesus. Scholarship believes that the first of the canonical Gospels in existence, the Gospel of Mark, was written soon after 70 AD, with the others following. The last canonical Gospel is supposed to be the Gospel of John, written around the year 100 AD.

(more…)

One of the central parts of In the MIssion deals with the overlapping tradition of betrayal that started the Christian Church. On one side, Judas gave away Jesus to the Temple; this tradition, while historically accurate, has created the false impression that Judas actually betrayed Jesus, where he simply seems to have fulfilled the instructions given to him.

On the other hand, we have absolutely no knowledge of the details of Peter and Paul’s death in Rome. We do not even know for sure when Peter made it to Rome, and we are pretty certain that he was not involved in the creation of the Church there. The sources refute that he was the first bishop there (a position that was filled by Linus, on creation by Paul). The legends are multiple and manifold. But they form no coherent story.

The place of martyrdom of both Peter and Paul is also not known with certainty. As In the MIssion explains, that’s mostly because pretty much everybody that would have cared about those places died in Nero’s persecution. Apparently, knowledge of the burial was more widespread, which indicates that surviving Christians must have fled the city during the persecution and come back soon after, allowing for a burial.

Peter, tradition states, was crucified upside down and buried near his place of martyrdom. Paul, on the other hand, was beheaded and buried on the way to Ostia. Both locations are easy to spot, for they are under the altar of two of the most prestigious churches in Christendom: the Basilica of Saint Peter in Vatican, and Saint Paul Outside the Walls.

We’ll leave Saint Paul for another article. His beheading must have been quite the spectacle, considering that the three places where his head hit the ground are now reputed to be three springs (tre fontane) some distance apart.

(more…)

When you grow up bilingual, you don’t feel 100% comfortable in either language. The things you say tend to sound odd to most people around you, at least some of the time. You tend to use expressions from the other language, or have a preference for words in one that are shared with the other.

Thinking that learning a third language would make things right, I started learning Esperanto. The original goal was never accomplished, as is turns out there are about as many people full of scorn for my Esperanto as there are for my Italian or German (or English). But I loved the language, and still love it.

Today’s topic, though, is not Esperanto in general. I’ll talk about a problem that has stuck with Esperanto since inception: it’s unusual alphabet. You see, Dr. Zamenhof, the inventor of Esperanto, thought it imperative that reading and writing Esperanto had to be easy to do (probably scared by the example of English orthography). So each sound in Esperanto corresponds more or less exactly to one letter in its alphabet.

(more…)